Boekrecensie Mei

DOEN omdat het je wat doet. Ruimte geven aan inspirerende onderwijsideeën

Schrijvers: Chris Zomerdijk & Theo Blom

Recensent: Bert Peene

De samenleving verandert in hoog tempo en dat vraagt om onderwijs dat meebeweegt. Daarom heeft de Tweede Kamer vorige maand besloten een curriculumherziening door te zetten die ervoor moet zorgen dat het onderwijsaanbod in basis- en voortgezet onderwijs vóór alles eigentijds wordt. In de ontwikkeling van die plannen is een belangrijke rol weggelegd voor leerkrachten en docenten en zo hoort het ook; het onderwijs is immers van hen. Als alles gaat zoals bedoeld, kan Dolf van den Bergs boek ‘Onderwijsinnovatie: geen verzegelde lippen meer’ eindelijk naar de ramsch. Van den Berg trekt in zijn boek, dat in 2009 verscheen, flink van leer tegen bestuurders en leidinggevenden in het (voortgezet) onderwijs, die bij voorkeur nieuwe richtlijnen en ontwikkelingen top down invoeren en daarmee de professionals buiten spel zetten.

Hoe herkenbaar zijn betoog ook moge zijn, op allerlei plaatsen werden in de loop der jaren genoeg voorbeelden van onderwijsinnovatie ontwikkeld waarin die professional wel een belangrijke rol speelt. Je vindt ze bijvoorbeeld op de websites onsonderwijs2032.nl en education4you.org en in het zojuist verschenen boekje ‘DOEN omdat het je wat doet. Ruimte geven aan inspirerende onderwijsideeën’ van Chris Zomerdijk en Theo Blom. Zomerdijk en Blom begeleiden sinds 2015 een transitie binnen het Graafschap College in Doetinchem; de een als (extern) veranderkundige, de ander als sectordirecteur Zorg, Welzijn & Sport.

Het begon allemaal met een lezing voor alle medewerkers over ondernemendheid. Of eigenlijk al eerder: met het besef dat duurzaam waardevol onderwijs niet gerealiseerd kan worden in een systeem dat traditioneel wordt gedomineerd door kaders, regels en procedures. Binnen de sectordirectie realiseerde men zich dat traditionele  manieren van veranderen niet tot vernieuwende oplossingen leiden, maar hoe neem je afscheid van de systeemwereld en hoe zorg je ervoor dat professionals afscheid nemen van hun oude gewoontes, routines en ervaringen? Vandaar dus die lezing, die bedoeld was als een soort wake up-call. En dat werkte. Medewerkers gingen op zoek naar hun dromen, verlangens en ambities en dat leidde er al snel toe dat een ‘denktank’ geformeerd kon worden van mensen die de noodzaak voelden om het onderwijs te vernieuwen én daarmee ook wilden experimenteren.

Zo ontstond in twee jaar tijd binnen de sector Zorg, Welzijn & Welzijn van het Graafschap College een beweging gericht op toekomstbestendig onderwijs, die concreet werd in zes inspirerende initiatieven: de projecten ‘Rekenen met de WOW-factor’ en ‘Out of the Achterhoek’, klassieke muziek als inspiratiebron cultureel event, in de Kinderboekenweek aan de  slag met creatief schrijven, het opzetten van wijkleercentra in de zorg en, last but not least, het organiseren van de Sinterklaasintocht in Doetinchem. Zes aansprekende voorbeelden van onderwijsvernieuwing vanuit drang en passie. ‘DOEN omdat het je wat doet’ is dan ook vooral een inspiratieboek, dat laat zien wat ondernemerschap bij docenten en leerlingen te weeg kan brengen als daarvoor ruimte wordt gemaakt.

Maar het is zeker meer. We bieden je geen gedetailleerde succesformules of uitgebreide theorie, waarschuwen de auteurs en zo is het maar net. Het zou ook niet passen, want als er iets is wat zij duidelijk maken, dan is het wel dat vernieuwing per definitie een ontdekkingsreis is, die gekenmerkt wordt door experimenteren, leren en onderweg aanpassen. Daarmee vormt hun verhaal een prima illustratie bij de belangrijkste inzichten van het pragmatisch veranderen, de stroming binnen de veranderkunde die de laatste jaren snel aan populariteit wint. Je vindt ze bijvoorbeeld in Simon van der Veers boek ‘Move Before You’re Ready’, dat ik eerder in deze rubriek besprak, in ‘Vaart maken’ van Hans van der Loo en in ‘Onomkeerbaar. Organisatiegedrag veranderen’ van Leike van Os & Jaap van ’t Hek, dat in de nieuwbrief van juni besproken wordt. Het is een benadering die niets moet hebben van gedetailleerde plannen. Veranderen is iets waarover je niet meer moet praten dan nodig is; je moet het vooral doen. In kleine stapjes, rekening houdend met de mogelijkheid dat het veranderproces regelmatig zijn eigen gang zal gaan. Dat is geen weerstand, dat heet ‘lokaal begrijpen’. Maar daarover in juni meer.

Bert Peene is opleider en werkt daarnaast als journalist voor Managementboek Magazine.

Ingezonden recensie: Dromen zijn zaadjes voor de toekomstige werkelijkheid

Recensent: Minke Knol, interim-schoolleider VO

Echte verandering wordt niet van bovenaf opgelegd, maar groeit van onderaf. Zo begint het boek Doen, omdat het je wat doet van schrijvers Cris Zomerdijk (organisatieadviseur bij Holland Consulting Group) en Theo Blom (sectordirecteur Graafschap College).

Het onderwijs heeft in deze tijd te maken met een samenleving die niet te voorspellen is. Scholen moeten in staat zijn zich aan te passen aan een steeds veranderende samenleving. Echter veel scholen zijn groot en bureaucratisch georganiseerd waardoor verandering dikwijls geen sinecure is. Op nog steeds heel veel scholen in Nederland wordt verandering van bovenaf opgelegd. Zomerdijk en Blom laten met hun boek zien hoe je uit een systeem kan breken dat traditioneel wordt gedomineerd door regels en procedures. Zij beschrijven aan de hand van zes intermezzo’s (vernieuwingsprojecten) hoe verandering van onderaf kan ontstaan.

De innovators van deze projecten, veelal docenten en leidinggevenden initieerden verandering omdat zij voor het realiseren van toekomstbestendig onderwijs tegen kaders, regels en procedures aanliepen. Zij verwezenlijkten hun dromen door inderdaad te gaan doen. Succesvolle projecten die hierdoor ontstonden zijn onder meer de sinterklaasintocht in Doetinchem georganiseerd door studenten en docenten; het rekenproject waarbij studenten leren rekenen aan de hand van QR-codespeurtocht en het project Kinderboekenweek waarbij studenten vaardigheden als lezen, schrijven, uitbeelden samenkomen door voor leerlingen van de basisschool verhalen te schrijven en voor te lezen. De kracht van deze vernieuwingsprojecten zit hem in het gegeven dat het onderwijs gekoppeld wordt aan de samenleving. Studenten leren door te doen.

Vernieuwen gaat niet vanzelf. Vanzelfsprekend komen er beren op de weg doordat een vernieuwing ingaat tegen de bestaande regels en procedures.  Zomerdijk en Blom geven als advies om vernieuwingen vanuit urgentie en een brandend verlangen te starten. Ga vervolgens dromen en verkennen wat mogelijk is. Zie de vernieuwing als een ontdekkingsreis, maak je verhaal verkoopbaar voor collega’s, zoek medestanders en geniet van mislukkingen aldus de auteurs. Prachtig is de metafoor van de olifantenpaden; als steeds meer collega’s volgen, ontstaat vanzelf een geplaveid pad. Geef ruimte aan vernieuwingen als het onderwijs daar beter van wordt, dat is wel de belangrijkste boodschap van dit boek.

Het boek Doen, omdat het je wat doet, laat zien dat de dromen die begonnen zijn als zaadjes inderdaad werkelijkheid zijn geworden. Het laat zien hoe verandering onderaf vanuit gepassioneerde onderwijsprofessionals kan ontstaan. Een voorbeeld voor veel andere scholen!