Boekrecensie Juli
Verandering voltrekt zich op de grens tussen het vertrouwde en het andere
Boek: De kracht van liminaal denken. Creëer de verandering die je wilt door je manier van denken te veranderen.
Schrijver: Dave Gray
Recensent: Bert Peene
Een aanzienlijk percentage docenten in het voorgezet onderwijs is ongunstig gemotiveerd voor professioneel leren. Tot die ontluisterende conclusie komt Joost Jansen in de Wal in het proefschrift waarmee hij vorig jaar promoveerde aan de Open Universiteit Heerlen. En de motivatie die er is, neemt in de loop der jaren ook nog eens af.
Echt nieuw zijn die inzichten niet. Leergoeroe Chris Argyris stelde immers tientallen jaren gelden al dat professionals niet leren. Zij hebben grote moeite hun beproefde en succesvolle mentale modellen ter discussie te stellen. Hun bestaande logica in denken en doen is zo verweven met hun professionele identiteit en eigenwaarde, dat het zelfreflectie in de weg zit. Het oplossen van dagelijkse problemen is doorgaans geen probleem; het aanpakken van hun eigen denken is dat wel. Professionals hebben een bovengemiddeld grote leerangst, aldus Argyris. Signalen die het eigen gelijk ontkrachten, laten ze simpelweg niet toe.
In het vergroten van de motivatie voor leren ziet in de Wal voor schoolleiders een belangrijke rol weggelegd. Zij zouden docenten moeten uitdagen, bijvoorbeeld door betrokkenheid te tonen of variatie in werk aan te bieden. En dat is nu juist wat zij volgens Argyris niet moeten doen. Emotie is de sleutel tot gedrag. Emotie berust op een subjectieve beoordeling van een situatie op verwachte gevolgen en dat betekent dat je als schoolleider het gesprek met docenten moet aangaan over de gevolgen die het niet-leren voor hun persoonlijke en professionele ambities heeft. Dat lijkt een beetje op wat in de Rationele EffectiviteitsTraining ‘uitdagen’ heet: nodig mensen uit de werkelijkheid eens door een andere bril te bekijken en probeer ze vooral niet te overtuigen.
Dat laatste valt echter niet mee; zeker als het om professionaliteit gaat, is de ratio immers sinds jaar en dag onze steun en toeverlaat. Voor wie toch serieus werk wil maken van dat ‘uitdagen’, bijvoorbeeld om docenten tot leren aan te zetten, is er sinds kort een handig hulpmiddel: het boek ‘De kracht van liminaal denken. Creëer de verandering die je wilt door je manier van denken te veranderen’ van Dave Gray. Het begrip ‘liminaal denken’ zult u in geen enkel lexicon vinden. Gray ontleende het aan het Latijnse ‘limen’, dat drempel betekent. ‘Het idee achter liminaal denken is dat er overal om je heen voortdurend drempels zijn,’ schrijft hij, ‘deuren naar mogelijkheden. De meeste daarvan zijn onzichtbaar voor je, omdat je focust op andere dingen. [-] Je geest afstemmen op liminaal denken helpt je om kansen te zien die anderen niet kunnen zien of zich zelfs maar kunnen voorstellen.’ Binnen het liminaal denken zijn overtuigingen de belangrijkste ‘materialen’: liminaal denken is de kunst om verandering te creëren door overtuigingen te doorgronden, te modelleren en opnieuw te formuleren. Anders gezegd: de werkelijkheid door een andere bril bekijken of, zoals Berthold Gunster het noemt, ’om-denken’.
Gray beschrijft aan de hand zes zogenaamde ‘beginselen’ wat overtuigingen precies zijn, wat het belang ervan is, hoe mensen hun overtuigingen vormgeven én hoe die zichzelf verdedigen via ‘een luchtbel van zelfdichtende logica’. In het licht van Argyris’ inzichten over het leren van professionals is met name beginsel 6 interessant: ‘Overtuigingen zijn verbonden met identiteit.’ Ofwel: je kunt je leidende overtuigingen niet veranderen zonder jezelf te veranderen. En dat vinden professionals nu juist zo eng. Daarom is voor de praktijk vooral Gray’s antwoord op de vraag wat je eraan kunt doen interessant. Hij vervat dat antwoord in negen ‘praktijken’: ga ervan uit dat je niet objectief bent, maak je hoofd leeg, creëer veilige ruimte, vergelijk en valideer gezichtspunten, stel vragen en leg verbanden, doorbreek gewoontes, doe alsof het nu zo is, maak het duidelijk met verhalen en ontwikkel jezelf.
Feitelijk is ‘De kracht van liminaal denken’ bedoeld als zelfhulpboek voor iedereen die voor zichzelf verandering wil creëren door de eigen manier van denken te veranderen; Gray spreekt als het ware de professional aan die wel wil maar niet weet hoe. Maar zijn ‘praktijken’ zijn evenzeer bruikbaar voor de schoolleider die docenten tot persoonlijk meesterschap wil stimuleren. Daar is niet eens zo heel veel voor nodig; met een richtinggevend kader – persoonlijke professionele ambities – en Gray’s ‘praktijken’ kom je zonder twijfel een heel eind. Als je je maar realiseert dat emotie de sleutel is tot gedrag en dat je met overtuigen hooguit beperkte successen boekt maar nooit waar het echt om gaat: duurzaam, dat wil zeggen blijvend veranderen.
Bert Peene is opleider en werkt daarnaast als journalist voor Managementboek Magazine.