Boekrecensie April

Doe-het-zelf-leiders, de hiërarchie voorbij

Schrijver: Hans Begeer

Recensent: Bert Peene

Hoewel zelfsturing en zelfsturende teams inmiddels allang de fase van de hype voorbij zijn, leeft het onderwerp nog steeds; ook in het vo. Veel scholen zijn op zoek naar een manier om beleid en uitvoering meer op elkaar af te stemmen en denken dit te kunnen realiseren door de verantwoordelijkheid van goed onderwijs meer bij de docenten te leggen. In zelfsturende teams, welteverstaan. Veel bemoedigende resultaten heeft dit echter nog niet opgeleverd. Amelsfoort en Benders stelden in 1996 dat niet meer dan vijf procent van alle zelfbenoemde zelfsturende teams in de praktijk daadwerkelijk zelfsturend is. Dat was weliswaar ruim twintig jaar geleden, maar recentere ervaringen laten evenmin een bemoedigend beeld zien. Het toepassen van de principes voor zelfsturing blijkt namelijk moeilijker dan gedacht. Het loslaten van controle en hiërarchie vraagt tijd en een grondige aanpak en daaraan ontbreekt het in veel gevallen.

Dat is althans de ervaring van Hans Begeer, die als managementconsultant, facilitator en coach in de loop van de jaren veel organisaties geholpen heeft succesvolle stappen richting zelforganisatie te zetten. In zijn boek ‘Doe-het-zelf leiders. De hiërarchie voorbij’ maakt hij duidelijk dat kiezen voor zelforganisatie in ieder geval betekent dat aan een aantal basisvoorwaarden is voldaan, te beginnen met de juiste mindset van het managementteam.

In zijn boek staat het zogenaamde organisatievenster centraal. Het organisatievenster is een model dat een ideale beschrijving van aspecten van zelforganisatie mogelijk maakt. Het gaat daarbij om strategie en visie, cultuur en waarden, structuur en systemen en mensen en bekwaamheden. Het model ontleent zijn waarde met name aan de mogelijkheid tot oriëntatie op deelaspecten van zelforganisatie zonder het geheel uit het oog te verliezen. Daarnaast gebruikt Begeer het ‘leermodel van zelforganisatie’, waarmee in vijf stappen de weg naar zelforganisatie kan worden beschreven: mobilisatie, collectieve ambitie, invoering en ondersteuning, analyse en verankering en leren leren.

Door deze opzet leidt hij de lezer stap voor stap door een proces dat uiteindelijk moet leiden tot zelforganisatie, een begrip dat volgens Begeer ruimer is dan zelfsturing. Zelforganisatie omvat zowel zelfsturing als zelfleiderschap. Onder dat laatste verstaat hij de wil en vaardigheid om voortdurend op een functionele manier te twijfelen aan het eigen handelen én om zich verder te ontwikkelen. Na het loslaten van hiërarchie en controle door managers is dit ongetwijfeld de grootste uitdaging voor het succesvol ontwikkelen van zelfsturing; professionals stellen hun mentale modellen namelijk niet zo gemakkelijk ter discussie.

Dat maakt de hoofdstukken over leren leren en leidinggeven aan zelforganisatie tot de belangrijkste van Begeers boek. Hij bespreekt hierin onder meer een aantal werkwijzen voor zelfontwikkeling, zoals feedback, coaching en het vormen van leergroepen en verder belangrijke uitdagingen voor zelfleiderschap, condities, dilemma’s en struikelblokken. Op zich zijn dat geen echte eyeopeners, maar binnen Begeers leermodel van zelforganisatie krijgen ze wel degelijk een specifieke waarde.

Ook de vraag wat zelfsturing oplevert, komt aan bod. Begeer verwijst daarbij onder meer naar een themanummer over sociale innovatie van het tijdschrift ‘Management & Organisatie’ uit 2013. Volgens hoogleraar Henk Volberda is sociale innovatie de aanjager van productiviteit en concurrentiekracht. Vrij vertaald naar het onderwijs: van optimale maatschappelijke meerwaarde.  Sociale innovatie betekent onder meer flexibel organiseren en dynamisch managen. Hoe innovatiever de organisatievorm, hoe meer zelforganisatie en hoe innovatiever de mensen. Daarbij horen ook nieuwe managementvaardigheden én, last but nog least, een nieuwe mindset.

En daar gaat het, zoals we al hebben gezien, vaak mis. Dat is niet zozeer een kwestie van onwil, maar van handelingsverlegenheid. Begeer bespreekt vijf dilemma’s voor de manager die met zelforganisatie aan het werk willen: het doe-het-zelf dilemma, het alles-of-niets dilemma, het dilemma van eigenaarschap, het dilemma van de toegevoegde waarde van zelforganisatie en het dilemma van nieuwe rollen. Een dilemma is volgens het woordenboek ‘een moeilijke keus uit twee’ en daarom zijn er geen trucs die altijd werken. Wel heeft Begeer een aantal tips voor de manager die serieus werk van ontmanagen wil maken. Kort samengevat komen ze hierop neer: leid meer, controleer minder en volg het model voor zelforganisatie en pas het ook toe. Dat laatste is mogelijk minder lastig dan het eerste, maar waar een wil is, is een weg.

Bert Peene is opleider en werkt daarnaast als journalist voor Managementboek Magazine en het VO Magazine.

Ingezonden recensie

Recensent: Carin Gabriels, Afdelingsleider bij Ostrea Lyceum Goes

Hans Begeer heeft met dit boek een praktische handleiding geschreven hoe je als (directie/team-/afdelings-)leider naar meer zelforganisatie kunt groeien. Hij beschrijft in heldere taal de stappen die nodig zijn, maar benoemt ook de valkuilen die men tegen kan komen. Aan de hand van verschillende cases worden de stappen praktisch uitgewerkt en aangezien de cases vanuit verschillende disciplines komen en ook verschillend qua omvang zijn, geeft het een mooi beeld van hoe goed het overal in te zetten is.

Hans is eerlijk in zijn boek over wanneer iets wel of niet kan werken; hij benoemt de belangrijke randvoorwaarden waaraan een organisatie moet voldoen. In het boek maakt hij veelvuldig gebruik van bronnen en waar nodig voegt hij zaken in die de tekst ondersteunen (test, managementfiguur). Aan het eind van ieder hoofdstuk staan de belangrijke lessen die dit betreffende hoofdstuk wil meegeven.

Ik heb dit boek als erg waardevol ervaren; het zet helder zaken op een rijtje welke stappen je (gezamenlijk) kunt nemen om mensen zelf meer verantwoordelijkheid voor het eigen werk te laten nemen en daardoor meer betrokkenheid te krijgen bij het werk en het team, hetgeen uiteindelijk kan leiden tot betere resultaten en, nog belangrijker, meer werkplezier!  

Mijn advies: aanschaffen en lezen!