In november gaan de trajecten Beginnend Bestuurder en Beginnend Schoolleider van start met een tweedaagse, Claire Boonstra zal de keynote verzorgen. Zij had leidinggevende functies bij onder andere Unilever en KPN, was de oprichter van Layar en maakt zich nu sterk voor goed onderwijs met de stichting œ Operation Education. Hoe kijkt zij naar het voortgezet onderwijs, leiderschap en het belang van een goede start?
Hebben we managers of leiders nodig?
“Harvard-hoogleraar Herman ‘Dutch’ Leonard is degene geweest die mij heeft laten inzien wat leiderschap is. Ik was in Harvard op een studiereis vanuit de Young Global Leaders, een netwerk waar ik deel van uit maak. Op dat moment had ik verschillende leidinggevende functies gehad, maar ik dacht altijd: ik ben niet goed genoeg, ik ben geen echte leider. Leonard schetste twee werelden. Wereld A is kenbaar, die is zoals heel veel bedrijven zijn. Hiërarchisch en zonder dat er veel verandert. In die wereld heb je managers nodig die efficiënte processen kunnen coördineren, zodat alles volgens plan wordt uitgevoerd. Wereld B is onkenbaar, snel veranderend en totaal anders dan we ooit zouden kunnen bedenken. In die wereld hebben we leiders nodig die vanuit verschillende perspectieven kunnen komen tot een visie, die dienstbaar kunnen zijn aan wat daadwerkelijk nodig is en daarin anderen de weg kunnen wijzen, de hand kunnen reiken.
Het was een schok van herkenning voor mij. Ik ben gewoon niet zo’n goede efficiënte en hiërarchisch werkende manager. Maar ik herkende mij wel in die wereld B, en in dat leiderschap. Toen heb ik besloten dat ik alleen nog zou werken in omgevingen waarin ik op mijn manier kan gedijen. Samen met mensen die dezelfde instelling en visie hebben, maar wel met veel verscheidenheid in kwaliteiten en competenties. Layar was zo’n omgeving, en œ Operation Education is dat ook.”
De mogelijkheid om je eigen grenzen te bereiken
“Eigenlijk heb ik altijd al een vraagteken boven mijn hoofd gehad, zeker over het onderwijs. Een aantal jaren geleden kwam ik een oud opstel van mij tegen, ik was 17, ik schreef daarin over mensen die briljant waren maar door het systeem niet tot wasdom waren gekomen. Ik eindigde met de zin: ‘het zou zo fijn zijn als iedereen zodanig onderwijs zou kunnen krijgen dat hij zijn eigen grenzen kan bereiken’. Dat is ook wat ik wil met œ Operation Education.
Het vraagteken had ik ook bij het World Economic Forum in Davos, waar ik naartoe mocht als medeoprichter van Layar, een snelgroeiend technologiebedrijf. Ik dacht: in Davos kan ik me onderdompelen in het beste leiderschap van de wereld. Dat werd een desillusie. Veel van de aanwezige leiders bleken een product te zijn geworden van het systeem. Ze durfden alleen datgene te vertellen wat was goedgekeurd werd door hun communicatie-afdelingen; niet datgene wat ze diep van binnen voelden en waar ze door gedreven werden. Ik miste de sprankeling in hun ogen. Dat raakte me diep.”
Het creëren van een ecosysteem om het onderwijs beter te maken
“Nog een vraagteken; waarom verlangen wij - als individu of als systeem - dat we zo hoog mogelijk in de hiërarchie komen? Dat kwam allemaal samen toen ik besloot afscheid te nemen van Layar. Ik vertelde in tranen op een podium dat ik wilde helpen het onderwijs beter te maken. Ik kreeg duizenden reacties van mensen die er net zo over dachten. Ik zie het als mijn rol om die mensen te verbinden, om een ecosysteem te creëren van mensen die verantwoordelijkheid willen nemen voor de transformatie van het onderwijs, door leiders in educatie te helpen bij hun essentie te komen. Dat is œ Operation Education.”
Kijken naar de wortels van het onderwijs
“Er is nu zoveel aan de hand in het onderwijs. Lerarentekort, werkdruk, thuiszitters, schaduwonderwijs. Het is allemaal gevolg van een systeem dat mensen tekort doet. We moeten onszelf de fundamentele vraag stellen wat voor onderwijs we echt willen. De wortels van ons systeem zijn ontstaan in de tijd dat het nodig was om onderwijs flink op te kunnen schalen en daarvoor moest het vooral efficiënt en meetbaar zijn. Toen ontstond het denken vanuit een gemiddelde, met afwijkingen naar boven of naar beneden. Op basis daarvan kun je kinderen in niveaus indelen. Dat principe vormt nog altijd het fundament van ons systeem, maar het doet mensen ernstig tekort. Dit willen we niet meer.
De vraag is nu: wat willen we wel? Dat is de grote opgave voor schoolleiders en bestuurders, om te durven kijken bij de wortels van het onderwijs en te onderzoeken wat wel de bedoeling is van onderwijs. Het is de allerbelangrijkste vraag, die ik iedereen stel. Over het antwoord blijken we het in grote lijnen met elkaar eens te zijn: onderwijs is leren ontdekken wie je bent, je potentieel leren ontketenen, leren om samen te leven, verantwoordelijkheid te leren nemen voor je eigen leven en voor de samenleving waarnaar we streven. Als je dit alles daadwerkelijk in de praktijk brengt, dan zijn de consequenties gigantisch. Dan kun je niet meer in het huidige systeem verder. De rol van bestuurder en schoolleiders is om ruimte te maken in het systeem. Dat is superingewikkeld.
Maar het kan wel. In maart 2020 gingen van de een op de andere dag de scholen dicht. Er was geen protocol, geen opdracht, geen wet, helemaal niets. Wel was er een diep gevoel van verantwoordelijkheid bij de scholen: we moeten iets met de leerlingen. Toen is er vanuit niets op vrijwel alle scholen is geweldigs gebeurd. Dat vond ik fascinerend, we weten dus diep van binnen wel wat het goede is. Bij bestuurders en schoolleiders die het anders zijn gaan doen, zoals bij Agora, is dat principe om ‘het goede te doen’ heel ver en volledig congruent doorgevoerd. Die geven onderwijs dat zij belangrijk vinden, in aansluiting op wat jongeren en de samenleving nodig hebben. Het raakt me diep wat de leerlingen daar doen, ze zijn zich zo bewust van wie ze zijn en wat ze te doen hebben in deze wereld. Daar krijg ik kippenvel van.”
Hoe word je onzekerheidsvaardig?
“We zijn gewend aan de kenbare wereld, aan de oude mechanismen. Het is duidelijk dat het anders moet, richting de onkenbare wereld. Zoals ik al zei, dat vraagt van leiders een andere houding. Musicus en schrijver Merlijn Twaalfhoven noemt het de onzekerheidsvaardigheid. We hebben geleerd dat de leidinggevende hoger in rang is en het dus wel zal weten. Daardoor hebben we afgeleerd antwoorden bij ons zelf te zoeken. Ik zie nu schoolleiders en bestuurders die het omkeren. ‘Waarom stel je me deze vraag, jij bent de docent, volgens mij weet je het antwoord. Hoe kan ik je helpen dat voor elkaar te krijgen?’ Leidinggeven is voorleven. Als je als leidinggevende oké bent in het niet-weten, in de zoektocht om het beter te maken met als fundament wat jij echt belangrijk vindt, dan zullen je mensen dat overnemen.”
Hoe begin je als leider?
"Leiderschap is dienend en richtinggevend. Dienend aan het hogere doel en je mensen. Richtinggevend door goed te weten wat je visie en je fundament is, en op basis daarvan sturen. Ik besef dat dat echt geen gemakkelijke opgave is.
Dan zul je als leidinggevende moeten begrijpen: wie ben je? Waar wil je naartoe? Wat wil je voor elkaar krijgen voor de leerlingen, voor de samenleving, voor de planeet? Nieuwe wegen vinden, het lef hebben buiten de gebaande paden te gaan. Ik denk ook dat je als leider een liefde moet hebben voor de ontwikkeling van mensen. In een school gaat dat natuurlijk over de leerlingen, maar net zo goed over de docenten. Kun en wil je ruimte maken voor al deze menselijke ontwikkeling? Het betekent ook dat je helder moet hebben wat jouw ideale plek is, in welke context jij als leider op je best bent. Het moet kloppen met de organisatie, de mensen, de energie. Wees daar eerlijk over naar jezelf. Dan komt de rest vanzelf.”
Wat kan een organisatie doen om starters goed te begeleiden?
“Starters kunnen, juist omdat ze nog niet zo ingevoerd zijn in je organisatie, de belangrijkste voelsprieten en spiegels zijn. Stimuleer ze vooral om heel veel 'domme' (of 'intelligent naïeve') vragen te stellen: waarom doen jullie dit zo? Wat is daarvan de bedoeling of reden? Het is natuurlijk de truc om ze dan niet af te serveren met 'zo doen we dat hier nu eenmaal', maar om daadwerkelijk bij jezelf en elkaar te rade te gaan: is dit eigenlijk wel logisch? En ga vooral met hen het gesprek aan: hoe zou jij dit doen? Juist omdat we zoveel fundamentele vraagstukken hebben in het onderwijs, kun je deze nieuwe mensen bij uitstek gebruiken om stappen te zetten als organisatie, om ze echt vanuit hun essentie en verbinding met anderen stappen te laten zetten, niet vanuit ‘zo doen we dat nou eenmaal’.”