Boekrecensie: Systeem geïnspireerd leiderschap
Recensie door Wouter Vellema, hoofd bedrijfsvoering / controller Schoonhovens College
Het 20e-eeuwse paradigma van heroïsch en individualistisch leiderschap (‘de-leider-die-het-allemaal-weet’) is achterhaald in een wereld die steeds complexer wordt en snel verandert. Nog steeds werken veel leiders en organisaties vanuit deze mindset, wat resulteert in ongezonde werkdruk, wantrouwen, stress en isolement. Dit boek gaat juist uit van gedeeld leiderschap vanuit de theorie van systeem geïnspireerd leiderschap. Zoals uit de subtitel blijkt worden nadrukkelijk dwarsverbanden aangegeven met verandermanagement en agile werken.
Een praktijkgericht boek met een duidelijk theoretisch kader, die verschil maakt in de manier van leidinggeven. Conflicten beschouwen als een positief effect in de verandering die noodzakelijk is en hierop anticiperen. Maar ook psychologische veiligheid erkennen als voorwaarde om systeem geïnspireerd leiderschap effectief te kunnen inzetten komt aan bod. De nadruk ligt hierbij met name op de emotionele en sociale intelligentie.
Het systeem (van onderlinge relaties) als 3e entiteit, na “ik” en “jij” vormt de basis voor dit boek. Het boek biedt voldoende aanknopingspunten om kennis te verkrijgen van deze systematiek via het relatiesysteem intelligentiemodel (RSI). Dit gaat uit van vijf competenties (sensitief, relationeel, onthullen, emergentie (opkomst) en veiligheid creëren). In het hoofdstuk waarin de competentie “het scheppen van intentionele en bewuste relaties” is beschreven komen de metaskills aan bod die krachtig zijn om aan deze relationele competentie invulling te geven, zoals speelsheid, respect, betrokkenheid, hart, nieuwsgierigheid, samenwerking en diepe democratie. Tevens komt de teamalliantie en leiderschapsalliantie aan bod, waarin onderlinge afspraken worden gemaakt over de wijze waarop het team met elkaar omgaat; als basis, als het lastig wordt en als het excelleert. Dit professionele sociale contract is helpend als leidraad om beter samen te werken. Het kost oefening om deze brede benaderingswijze of noem het filosofie, consequent toe te passen, omdat het een systeemwijziging is in denken en doen.
Lastig in dit RSI-systeem is de competentie “onthullen”, waarin het systeem zich onthult aan zichzelf. Dit vergt verbeeldingskracht en bij de implementatie is wellicht externe ondersteuning nodig om de organisatie hierin te trainen. Het boek biedt verder echter voldoende aanknopingspunten om de transitie naar gedeeld leiderschap vorm te geven.
De auteurs zijn in staat om in korte leesbare hoofdstukken het RSI-model langs te lopen en diverse koppelingen te leggen met andere theorieën, gelardeerd met relevante quotes. Elk hoofdstuk eindigt met checkvragen richting jou als leidinggevende om te bepalen in welke mate je de competentie beheerst en toepast.
Het boek is zeker een aanrader, omdat het de mindset van het leidinggeven op een moderne manier benaderd, waarbij dit appelleert aan de intrinsieke motivatie van medewerkers. In de krappe arbeidsmarkt kan je hiermee een aantrekkelijker werkgever worden, wat zeker ook geldt in de onderwijsbranche. Het leidt tot duurzame resultaten, met meer betrokken teamleden, die een hoger zelfvertrouwen hebben, gericht zijn op samenwerking en minder stress ervaren.
Routekaart voor gezamenlijke groei en verandering
Door Bert Peene, freelance docent en journalist voor Managementboek Magazine en het VO Magazine.
Het aantal leiderschapstheorieën en -modellen is al lang niet meer op de vingers van één hand te tellen; op die van twee handen evenmin. Toch komen er nog steeds nieuwe bij en ook die beweren steevast dat zij hét antwoord bieden op de uitdagingen die de VUCA-samenleving aan leiders stelt. Zo ook Systeem Geïnspireerd Leiderschap (SGL), dat ontwikkeld werd door organisatiepsycholoog Frank Uit de Weerd en zijn Zuid-Afrikaanse collega Marita Fridjhon. SGL belooft een benadering te zijn die minder stressvol en overweldigend is (onduidelijk is aan wat) en de lezer zal helpen de intelligentie en creativiteit van iedereen te benutten.
Systeem Geïnspireerd Leiderschap wordt gepresenteerd als een innovatieve benadering van leiderschap die uitgaat van de wijsheid van het systeem ‘zonder mensen te vertellen wat ze moeten doen.’ SGL hoort daarmee thuis binnen de groeiende trend naar meer collaboratieve en collectieve leiderschapsmodellen. Ze stelt dat leiderschap een rol is van het systeem en niet van individuele leiders en nodigt alle werknemers en teamleden uit om in hun eigen leiderschap te stappen.
Systeem Geïnspireerd Leiderschap is gebaseerd op een Relatiesysteem Benadering; de kern ervan is Relatiesysteem Intelligentie. Een systeem kan zo’n beetje alles zijn, als er maar meer dan één iemand bij betrokken is. Kenmerkend is namelijk dat er delen zijn – bijvoorbeeld individuen, afdelingen, subsystemen – met onderlinge relaties. SGL richt zich in de eerste plaats op de relaties tussen deze delen. De Relatiesysteem Intelligentie verwijst naar de capaciteit om de ervaringen van een individu – ‘en die van anderen’ – te herinterpreteren als een uitdrukking van het systeem. En wat vooral belangrijk is: leiderschap is een rol van het systeem; het behoort niet toe aan één persoon.
Mocht u dit alles wat abstract vinden, wel: dat vond ik ook. Het is lastig om een beeld te krijgen bij wat de auteurs in de eerste hoofdstukken van hun boek vertellen (hoewel belangrijke inzichten uit de systeemtheorie daarin voortdurend doorklinken). Het zou flauw zijn nu een ruime selectie van abstracte formuleringen en passages te geven – insteek moet immers zijn het boek op zijn merites te beoordelen – maar neemt u maar van me aan zo’n bloemlezing geen enkele moeite zou kosten. Maar vooruit, de auteurs beloven een praktisch boek, waarin de primaire focus ligt op de doe-kant van SGL. Daarover gaan met name de hoofdstukken 5 tot en met 9. Laten we dus kijken wat die te bieden hebben.
In deze hoofdstukken bespreken ze de vijf competenties die nodig zijn om ‘vanuit het systeem te creëren en de collectieve wijsheid aan te boren.’ Die competenties vormen samen het zogenaamde S-IB-O-E-V model. Die letters staan voor het Zien, Horen en Voelen van het Systeem, het Scheppen van Intentionele en Bewuste Relaties, het Systeem aan Zichzelf Onthullen, Werken met Conflicten om Emergentie te Bevorderen en het Co-creëren van Systeem Geïntegreerde Veiligheid. Per hoofdstuk wordt een van de competenties besproken, steeds op dezelfde manier. Eerst een definitie, daarna krachtige manieren om deze competentie te laten groeien en vervolgens nuttige modellen, tools en vaardigheden om het eigen leerproces te versnellen. Elk hoofdstuk eindigt met een zelfbeoordeling, zodat je als Systeem Geïnspireerd Leider-in wording kunt zien waar je staat in de ontwikkeling van de desbetreffende competentie. Tussen hun betoog door vlechten de auteurs regelmatig illustratieve voorbeelden uit hun eigen trainerspraktijk.
U merkt misschien dat ik het lastig vind om dit boek daadwerkelijk op zijn merites te beoordelen. Leiderschap is geen doel maar een middel: om samen met mensen resultaten te boeken; onderwijsopbrengsten bijvoorbeeld. Maar zoveel nadruk op een bepaalde leiderschapstheorie leggen zorgt gemakkelijk voor verkeerde prioriteiten. Dan wisselen doel en middel ongemerkt van plaats.
Bovendien is het de vraag of het transactionele aspect van leiderschap – de ‘transactie’ met de ‘klant’ – niet beter, want efficiënter gediend kan worden dan met SGL. Kortgeleden interviewde ik Frank Brilman over het boek ‘Reimagine teams’ van Mark Samuel. Wat mij betreft gaat dat uiteindelijk over hetzelfde als SGL: ‘extreem resultaatgericht werken mét menselijke maat’ (de ondertitel van Samuels boek). De kern van de methodiek die daarin beschreven wordt, is het formuleren van zogenaamde teamhabits. Dat zijn afspraken die je als team maakt over gedrag in bepaalde situaties. Nadat je een doel hebt geformuleerd dat nagestreefd gaat worden, bespreek je in het team hoe mensen zich gedragen als dat einddoel bereikt is en welk gedrag dus op de weg daarnaartoe gewenst is. Daarop wordt gaandeweg regelmatig gereflecteerd. Eerlijk gezegd kwam Samuels methodiek aanvankelijk op me over als te-mooi-om-waar-te-zijn, maar uiteindelijk ging ik óm.
Je zou kunnen zeggen dat ook Mark Samuels methodiek uitgaat van de collectieve wijsheid van het systeem, alleen gaat het bij hem niet zozeer over ‘wijsheid’, maar over gedrag. Gedrag waaraan ieder teamlid zich conformeert, met uiteindelijk het gewenste resultaat. Pragmatisch als ik ben, sprak dat mij eerlijk gezegd meer aan.