Archetypen helpen je leiderschapsstijl te ontwikkelen en verdiepen

Recensent: Bert Peene, freelance docent en journalist voor o.a. Managementboek Magazine, het VO-magazine en de nieuwsbrief van de VO-academie

De manager die gericht aan de ontwikkeling van zijn of haar leiderschap wil werken, kan kiezen uit een flink arsenaal aan tools, instrumenten, theorieën en methodieken. Een daarvan wordt gevormd door de archetypen van Carl Gustav Jung. “Leiderschap is een archetypische erfenis”, aldus Gert van Santen, die eerder al een boek over de archetypische patronen in leiderschap schreef (Ten Have, 2007) en nu ruim baan maakt voor achttien archetypische beelden van leiderschap met als doel de lezer te helpen ontdekken welke het beste bij hem of haar passen. Het verkennen van archetypische patronen biedt namelijk een dieper inzicht in de essentie van leiderschap. Het doorgronden van het collectieve onbewuste, waar de archetypen zetelen, stelt leiders in staat hun eigen gedrag en dat van anderen beter te begrijpen en dat draagt bij aan hun ontwikkeling als leider. Aldus Gert van Santen.

Volgens Jung bestaat de menselijke psyche uit drie componenten: het bewuste, het persoonlijke onbewuste en het collectieve onbewuste. Die laatste component vertegenwoordigt een diepere laag die door alle mensen gedeeld wordt. Ze omvat een reeks zogenaamde archetypen, verhalen en ervaringen die we niet zelf hebben doorgemaakt, maar die we als het ware erven via verhalen, sprookjes, mythen en, in onze moderne tijd, door films, social media en YouTube.

Archetypen zijn oerbeelden die universele thema’s, karakters en verhalen belichamen, die overal en in alle tijden voorkomen, ook in verhalen over leiderschap. Ze fungeren als onderliggende patronen die invloed uitoefenen op ons gedrag, onze emoties, motivaties en beslissingen. Ze spelen een cruciale rol in het ordenen van onze ervaringen en het begrijpen van de wereld om ons heen. Zo wijzen archetypische verhalen over leiderschap een richting en bieden de noodzakelijke inzichten voor persoonlijke professionele ontwikkeling.

Van Santen beschrijft in zijn boek achttien uiteenlopende archetypen van leiderschap, zoals de Bruggenbouwer, de Inspirator, de Ondersteuner en de Tovenaar. Hij doet dat telkens op dezelfde manier: eerst een meer algemene beschrijving, dan een Kernkwadrant met kernkwaliteiten, valkuilen uitdagingen en allergieën, een beknopt portret van een bekende leider (o.a. Jan Rotmans, Carola Schouten, Rem Koolhaas, Adelheid Roosen) en tot slot een puntsgewijs overzicht van waarden, de ‘schaduw’ van het desbetreffende archetype en de mogelijkheden voor ontwikkeling.

Hoewel hij zijn lezers dringend adviseert alle achttien archetypen goed door te lezen, heeft hij bij wijze van sneak preview ook korte beschrijvingen van alle archetypen opgenomen, zonder ze bij naam te noemen. Ze moeten de lezer helpen een eerste keus te maken van de archetypen die hem of haar het meest aanspreken. De vraag die daarbij leidend is, luidt: wat is jouw missie? Is dat bijvoorbeeld mensen en ideeën met elkaar te verbinden, succes te hebben en slagvaardig te handelen, mensen te inspireren het goede te doen of kennis te delen en anderen aan te zetten tot persoonlijke groei? Uiteindelijk is het dan de bedoeling dat je drie of vier archetypen kiest die ‘het meest met jou resoneren’ en dat je die verwerkt tot jouw ‘Archetypisch Manifest’. Daarin beschrijf je hoe je de kern van de archetypen die in jou werkzaam zijn, tot uiting brengt en welke persoonlijke invulling je daaraan geeft. Zo’n manifest dient in de eerste plaats als bron van inspiratie voor je visie op werk en de wereld om je heen. Het biedt een stevige basis bij het maken van belangrijke keuzes en houvast bij het evalueren van nieuwe uitdagingen en kan dienen als een effectief middel om jezelf aan anderen te presenteren.

Van Santen waarschuwt tot slot dat zijn boek geen routekaart naar perfect leiderschap is. “Wat je doet hoeft niet perfect te zijn. De wereld ontdekken op je eigen manier betekent dat er som dingen misgaan. En dat is precies wat het leven en werken inhoudt: op pad gaan, successen vieren, plezier beleven, balen van dingen die misgaan, verdriet hebben, maar daar ook van leren. Of soms gewoon denken: het zij zo; nieuwe ronde, nieuwe kansen.”

Het gevaar van de benadering die Van Santen beschrijft – lees de archetypen goed door en kijk welke het meest in jou ‘resoneren’ – is dat wens en werkelijkheid door elkaar lopen. Zo zal menige leidinggevende aanslaan op het archetype van de Inspirator of van de Ondersteuner. In ieder managementboek lees je immers dat een goede leidinggevende zijn mensen aanzet tot persoonlijke groei! Dat zie jij dus ook als jouw persoonlijke missie. Maar vervolgens moet je wel met het bijbehorende kernkwadrant aan de slag en je afvragen: heb ik daarvoor de juiste kwaliteiten, wanneer schiet ik door naar een teveel van het goede, welke kwaliteiten moet ik ontwikkelen om dat te voorkomen, aan wie erger ik me het meest en wat zegt dat over mijn eigen (gebrek aan) kwaliteiten? Enzovoorts. Maar daarvoor zijn gelukkig meerdere kernkwadranten- of kwaliteitenspellen beschikbaar.
 


Kunstenaar of Tovenaar?

Recensent: Melle de Vries, bestuurder bij de GSR (Rotterdam/Rijswijk)

In een boek over kwaliteiten en schaduwkanten van leiderschap verwacht ik geen Kunstenaar of Tovenaar als rolmodel. En toch staan deze twee naast bijvoorbeeld voor mij aansprekende typen als Bruggenbouwer, Koning, Schatbewaarder en Wijze in een rij van achttien 'archetypen' van leiderschap, in een leerzaam boek van Gert Van Santen.

In dit boek worden achttien archetypische beelden van leiderschap uitgewerkt om je eigen leiderschap verder te ontwikkelen. Leiderschap is immers nooit klaar, het vraagt om voortdurende (zelf)reflectie. In een inleidend hoofdstuk schetst de auteur vijf essentiële kenmerken van leiderschap: 1) Het eigen innerlijk huis op orde hebben; 2) Een duidelijke visie hebben; 3) De ruimte beheren; 4) Een bijdrage leveren aan iets groters; 5) Volledig aanwezig zijn.

Het grootste deel van het boek beschrijft de achttien archetypen. Het relatief hoge aantal typen en de tamelijk complete uitwerking (met steeds een beschrijving, een voorbeeldfiguur, waarde, kernkwaliteiten, schaduwkanten en ontwikkelpunten) maakt dit boek een zeer waardevol reflectie-instrument. Vaak raken drie of vier van de archetypen ons het meest en onthullen ze iets over wie we zijn of willen worden.

Interessant is dat er ook een archetype Leraar is, met als missie "het delen van kennis en het inspireren tot levenslang leren". Dat zou eigenlijk iedere leider moeten willen, en zeker in de onderwijssector. En aangezien in mijn optiek iedere leraar ook een leider is, is dit boek ook zeer geschikt voor leraren om (gezamenlijk) te reflecteren op hun kwaliteiten en ontwikkelpunten.

En ondertussen kan ik nog wel iets leren van de Kunstenaar ("scheppen en creëren, zonder iets als vanzelfsprekend aan te nemen") en de Tovenaar ("verspreiden van compassie en het aanmoedigen om in wonderen te geloven").
 


Recensent: Wouter Vellema, Hoofd bedrijfsvoering en controller Schoonhovens College

Ken u zelf.
Dit is een adagium dat in de meeste boeken over leiderschap staat opgeschreven. Eerst jezelf doorgronden voordat je werkelijk in staat bent leiderschap te tonen dat dicht bij jezelf blijft. Het voortdurend ontwikkelen van je zelfkennis is een ontdekkingsreis. Dit boek helpt hierbij. In ieder van ons schuilen een aantal archetypes, die onthullen wat we willen zijn of worden. Dit wordt evident wanneer (grote) problemen zich voordoen en je terugvalt op een grondhouding.

De auteur schetst 18 archetypes die op leiderschap van toepassing zijn. Deze zijn gebaseerd op de 12 klassieke archetypes van de psycholoog Carl Jung. De kracht van dit doek is de combinatie van deze archetypes met de kernkwadranten van Daniel Ofman. In een puntige schrijfstijl combineert hij de archetypes met de kernkwadranten, inclusief valkuilen en uitdagingen. Hij schetst ook de waarden, de schaduwkant en de ontwikkelkant van deze archetypes. De schaduwkant omvat die aspecten van onszelf die we onderdrukken of onbewust negeren, zoals plotselinge woede of jaloezie. Deze wijken af van ons ideale zelfbeeld. Een fascinerend fenomeen.

In elk korte hoofdstuk wordt een voorbeeld gegeven van een bekende persoonlijkheid, zodat de omschrijving direct helder is. Bij het type Inspirator staat Jan Rotmans genoemd als vooruitstrevende klimaatdenker en hoogleraar, vanuit een positieve grondhouding. Bij de Generaal staat Peter van Uhm genoemd.

Hoewel in dit boek de eigen ontwikkeling centraal staat, vormen de beschrijvingen van de archetypes mooie omschrijvingen, die je automatisch plaatst op (oud-)leidinggevenden en teamleden. Wie is de Generaal, de Koning, de Ondernemer en waarom wordt er op een bepaalde manier geacteerd? De kracht van het boek vormt de koppeling met de schaduwzijde en ontwikkelkant van dit type.

Het boek is een waardevol hulpmiddel om te komen tot zelfreflectie en stiekem de archetypes te plakken op bekenden.
 


Recensent: Carin Gabriels, afdelingsleider op het Pieter Zeeman Lyceum in Zierikzee

Tja, dan heb je een boek waarin archetypische beelden van leiderschap zijn verzameld. De bedoeling van de auteur is, dat je op basis van wat je herkent of als streven hebt, een manifest schrijft over jezelf; hoe zie je jezelf als leider en wat vind je van waarde in je leiderschap.

Per archetype worden de waarde (kernkwaliteit), de schaduwkant (allergie) en de ontwikkeling (uitdaging) benoemd naar analogie van het kernkwadrant van Ofman.

In ieder archetype past wel iets in het beeld dat je van jezelf herkent/wil herkennen. Of degenen die met je werken het eens zijn met jouw zelfbeeld en of de door jouw gekozen archetypen ook echt bij jou passen, dat weet je niet; er is geen vragenlijst of andere test die je hierover informatie geeft en daardoor blijft het een erg eenzijdig verhaal.

Ik vind dit boek persoonlijk geen meerwaarde hebben, behalve dat het leuk is dat bij ieder archetype een aansprekend persoon is gevonden die bij dit specifieke beeld past.

Blijf op de hoogte